Ғылыми төңкерістер. Ғылыми рациональдылық.

1. Ғылым динамикасы мен ғылым тарихының модельдері.
2. Ғылыми төңкерістердің мәні мен құрылымы.
3. Ғылыми төңкерістің концепциялары.
4. Ғылыми рационалдық ұғымы, ерекшелігі және концепцисы.

Теория шындық дүниенің белгілі бір саласындағы заттар мен құбылыстардың арасындағы мәнді байланыстар мен қатынастары жайлы бір тұтас түсінік беретін ғылыми білімдердің жинақталған формасы. Ол теория ғылыми болу үшін ақиқат болуы тиіс, алайда ақиқат білімнің бәрі бірдей теория бола бермейді, мәселен, күнделікті тұрмыстық білімдер ақиқатгы білдіргенімен, бірақ теориялық білімге жатпайтыны жоғарыда айтылды.

Білімнің ғылымилығын көрсететін критерийі (өлшеуіші) не? — деген сұраққа ең алдымен — практика деп жауап беруіміз керек, өйткені таным процесінің негізі, мақсаты практикалық қызмет. Ғылыми білім ең алдымен практикалық қызметке, материалдық игіліктер өндіру ісіне қызмет етеді, олай болса, ғылыми білімнің ақиқаттығының, оның ғылымилығының бірінші өлшеуіші, критерийі практика болып табылады.

Бірақ білімнің бері бірдей сезім мүшелерімен тікелей қабылдау немесе эксперимент арқылы тексеріле бермейді. Ғылыми білімнің көпшілігі басқа жолмен қорытып шығарылады және ақиқаттығы, ғылымилығы анықталады. Ғылыми білімнің негізгі ерекшеліктері зерттелуші объектілердің ерекшеліктеріне байланысты. Мәселен, атом ішілік микродүние немесе галактикадағы мегадүние құбылыстарын және т.б. кептеген процестерді күнделікті тәжірибеде немесе өндірісте қолдану арқылы тексеру мүмкін емес. Ғылым ондай білімдердің ғылымилығын негіздеудің басқа, айрықша әдіс-тәсілдерін қалыптастырды — ол қайсы бір білімдердің ақиқаттығын ақиқаттығы бұрын негізделген басқа білімдерден қорытып шығарып негіздеу жолы. Білімді қорыта шығарудың бұл логикалық әдіс-тәсілдері бір білімнің ақиқаттығынан екінші білімнің ақиқаттығын негіздеуді ғана қамтамасыз етпейді, сондай-ақ оларды бір-бірімен байланыстырып, бір жүйеге, системаға келтіреді. Сондықтан білімдердің жүйелілігі мен негізділігі — ғылыми білімді күнделікті тұрмыстық білімдерден айырып тұратын басты мәнді белгілерінің бірі.

Ғылым тарихында жалған ғылыми идеяларды нағыз ғылымнан айыра білу үшін бірнеше принциптер тұжырымдалған. Солардың бірі верификация принципі деп аталады. Латынша verificatio- дәлелдеу, растау деген сөзден шыққан. Бұл принцип қандай бір ұғым, пікір болмасын, ол тікелей тәжірибеде расталса ғана, яғни эмпириялық жағынан тексеруге болса ғана ақиқат деп мойындауға болады, ал егер тәжірибеде расталмаса, онда ақиқат болмағаны.

Верификация принципі ғылыми білімді ғылымға жат жалған білімдерден бірден айыруға мүмкіндік бергенімен, бірақ таза теориялық идеялардан тұратын ғылыми білімдер үшін оның пайдасы жоқ. Мұндай жағдайда білімнің ғылымилығын негіздеу үшін XX ғ. ірі ағылшын философы К.Поппер терістеу немесе бекерлеу принципі дегенді ұсынды. Бұл принцип бойынша тек логикалық жағынан бекерлеуге болатын білімді ғана ғылыми деп тануға болады. Мәселен, ағаш басынан жерге қанша алма үзіліп түссе де ол дүниежүзілік тартылыс Заңының ақиқаттығын толық дәлелдеуге жеткілікті негіз бола алмайды, ал үзілген алманың біреуі ғана жерге түспей, әрі қарай аспанға ұшып кетсе болғаны, мұның өзі ол Заңның жалғаңдығын көрсетеді дейді "бекерлеу принципі". Сондықтан теорияның ақиқаттығы мен ғылымилығын дәлелдеуде ол теорияның бекерлеу әрекеті мүмкіндігінше негізді болуын талап етеді дейді Поппер. Бекерлеуге болмайтын теория ғылыми болмайды. Мәселен, дүниені құдай жаратқандығы жайлы теорияны бекерлеу мүмкін емес, олай болса, ол ғылыми емес. Білімнің ғылымилығына бұлайша қараудың бір тәуір жағы да бар: ол кез келген білімге өзгермейтін абсолютті ақиқат деп қарауға болмайтынын, оған сын көзбен қарау қажетгігін білдіреді.

Білім тарихи өзгермелі, ақиқат салыстырмалы екендігін мойындай отырып, ғалымдар сонымен бірге нағыз ғылымды ғылымға жат ілімдерден айыру онша қиын еместігін, ол үшін ғылымилықтың белгілі бір өлшемі мен нормасы, ғылыми ойлаудың ішкі бірлігін білдіретін тұрақты ережелері болуын атап көрсетеді. Ертедегі Греция заманынан бері қарай қалыптасқан ғылыми ойлаудың осындай нормасы — рационализм деп аталатын дүниетану әдісі. Ойлаудың рациональдық әдісі бойынша ғылыми білім мынадай методологиялық талаптарға сәйкес келуі тиіс:

а)жалпылық, яғни нақты уақыт, орын, субъектке т.б. жекеше фактілерге тәуелсіздік;

ә) қайшылықсыздық немесе дәйектілік (бұларды білімдер жүйесін тұжырымдайтын дедукциялық ойлау тәсілі қамтамасыз етеді);

б) түсіңдіру әдіс-тәсілдерінің қарапайымдығы;

в) алдын ала болжау (прогноздық) күшінің болуы.

Кез келген білімнің ғылымилық деңгейін көрсететін ең жалпы талаптар (анықтауыш нормалар) міне осылар. Осы ерекшеліктер ғылымды күнделікті қарапайым білімдерден және басқа да ғылыми емес білімдерден айырып тұрады.

Ғылым дегеніміз адамның объективтік дүниені танып білуге және оны өзгертуге бағытталған іс-әрекетгерінің тарихи қалыптасқан формасы екені жоғарыда айтылды. Олай болса, ғылым ең алдымен шындық дүниені танып білудің нәтижесінде қалыптасқан, бір жүйеге келтірілген теориялық білімдер системасы (жүйесі) екен. Ал шындық дүние - алуан түрлі, сан салалы. Ол ең алдымен табиғатқа және қоғамға бөлінеді, ал табиғатты өз алдына қарастырсақ, оның өзі алуан түрлі салалардан тұрады. Сол сияқты қоғам өмірінің салалары да толып жатыр. Ғылым деген жалпы ұғым сыртқы дүниенің осындай сансыз көп салаларының заттары мен құбылыстарының жалпы заңдылықтарын, байланыстары мен қатынастарын т.б. бейнелендіретін толып жатқан білімдер системасы (жүйесі) болып табылады. Ол система көптеген ғылыми білім салаларынан (жеке ғылымдардан) тұрады.

Кез келген білім, ғылым саласына қойылатын екі сұрақ бар: нені зерттейді және қалай зерттейді? Бұл жерде бізге қажеттісі әрбір ғылым нені зерттейді деген сұрақ. Қазіргі заманғы ғылымдар күрделі білімдер системасын құра отырып, ең алдымен мынадай теориялық білім салаларына бөлінеді: жаратылыстану, қоғамдық, техникалық, гуманитарлық ғылымдар тобына.

Жаратылыстану болмыстың басты бір бөлігі болып табылатын табиғат құбылыстары мен заттары жайлы, олардың себепті байланыстары мен заңдылықтары туралы ғылымдардың тобы; оларға физика, химия, биология, математика, астрономия т.б. кіреді. Табиғат заттары мен құбылыстары адамның санасына, іс-әрекетіне тәуелсіз өз заңдары бойынша өмір сүреді, адам оларды тек танып біле алады, сөйтіп өз мүддесіне сәйкес іс-әрекетіңде қолдана алады.

Қоғамдық ғылымдар болмыстың екінші бір бөлігі болып табылатын қоғам өмірінің заңдылықтары, қоғамдық құбылыстар мен процестердің себепті байланыстары мен қатынастары жайлы білімдер системасы. Адамдардың табиғатпен екі арада және өзара орнататын өндірістік, энергетикалық, информациялық қарым-қатынастарының нәтижесіндс болмыстың жаңа шындығы (түрі) — қоғам өмірі құралады. Оның ғылыми таным процесінің объектісіне айналу себебі — оның ерекше өзіндік зандары бар; сол заңдарға сәйкес қоғам өмірі реттеліп отырады. Олай болмай, әрбір адам өз бетінше әрекет ететін болса, онда ол іс-әрекеттен ештеңе шықпас еді, адамдар табиғаттың дүлей күштерінің құрбаны болып кетер еді.

Қоғам өмірі алуан түрлі күрделі құбылыстар мен процестердің жиынынан тұрады. Олардың да өз өзгешеліктері мен заңдары бар. Сондықтан оларды зерттейтін дербес қоғамдық ғылымдар бар. Олар — экономикалық, әлеуметтік, техникалық, гуманитарлық, антропологиялық т.б. ғылымдар.

Экономикалық ғылымдар қоғам өмірінің және дамуының негізі болып табылатын материалдық игіліктер өндірісі жайлы, оның дамуы мен ішкі құрылысы жайлы білімдердің системасы болып табылады. Адамдардың тарихи топтасуының, қауымдасуының микро және макро ұйымдасу ерекшеліктері мен заңдарын зерттейтін ғылымдар социологиялық ғылымдарды құрады (демография, этнография, тарих, жеке социологиялық ғылымдар т.б.).

Техникалық ғылымдар жеке адамдар мен бүкіл адамдар өмірдің түрлі салаларында қолданатын құрал-саймандар-дың — техниканың зандарын және оларды жасаудың әдіс-тәсілдерін зерттейді. Техника — табиғатта жоқ, тек адамның қолымен, ақыл-ойымен жасалатын айрықша құрал-саймандардың дүниесі. Оның да өз заңдары бар. Қоғамда техникалық прогресс іске асу үшін ол заңдарды оқып үйреніп, белгілі бір техникалық мамандықты, кәсіпті меңгеру қажет.

Гуманитарлық ғылымдарға қоғамдық құндылықтарды зерттеудің нәтижесіңде қол жеткен білімдерді жүйеге келтіруші ғылымдар жатады. Қоғамдық құндылыққа жататындар: мақсат-мүдделер, ойлаудың ережелері мен нормалары, қатынас жасау мен мінез-құлық нормалары, белгілі бір іс-әрекеттер мен белсенділіктердің жеке адам, топ және бүкіл адамзат үшін пайдалылығы немесе зияндылығы туралы ұғымдар т.б. Гуманитарлық ғылымдардың қатарына жататындар: философия, логика, этика, эстетика, заң ғылымдары, дінтану, тіл, әдебиет ғылымдары т.б. Адамның табиғи-биологиялық және әлеуметтік қасиеттерінің ерекшеліктері мен бірлігі жайлы ғылымдар антропологиялык, ғылымдар тобына жатады. Олар: философиялық антропология, мәдениет антропологиясы, педагогика, криминология, медицина ғылымдары т.б.

Жеке ғылымдарды топтастырудың басқа да белгілері бар. Мәселен, зерттеу әдісіне қарай, құбылыстар мен заттардың мәнін ашып көрсету деңгейіне қарай эмпириялық және теориялық деп топтастыруға болады т.т. Ал антропологиялык, ғылымдар тобын біріктіретін ортақ негізі адам болмысы, оның тарихи типтері мен болашағы, т.б. жағы. Атап айтқанда, адам дегеніміз: а) таным процесін тікелей іске асырушы субъект, танымның мақсаты мен программасын белгілеуші, өзінің таным процесінің барысын қадағалаушы;

ә) өзінің және бүкіл адамзаттың қажеттерін қанағаттандыру үшін ғылым ашқан жаңалықтарды пайдаланушы;

б) адамзат ұрпақтарының ғылыми таным қызметін ұдайы жетілдіруші;

в) ғылымның маңызын, оның мақсаттарын айқындап, алдағы уақыттағы даму болашағын болжаушы.

Әуел баста "натурфилософия" деп аталған, барлық білімдер жиынын қамтыған біртұтас ғылымнан ұзақ даму барысында мындаған жеке-дара ғылымдардың өсіп шыққан тарихына қысқаша шолу жасайық.