Жаңаевропалық ғылымның қалыптасуының алғы тарихы.

1. Қазіргі замандағы ғылым.
2. Ғылыми іс-қызметтің ерекше мамандыққа айналуы.
3. Ғылым және адамзат тарихындағы технологиялық төңкерістер.
4. Ғылымның дамуының негізгі дәуірлері.

Көп мәнді "ғылым" ұғымының мазмұнын анықтау үшін оны құратын мәнді белгілерін ашып көрсету қажет.

Ғылым дегеніміз ең алдымен білім, білімдер жиынтығы. Екіншіден, ол білімдерді тұжырымдауға, "өндіруге" бағытталған іс-әрекет, яғни дүниедегі заттар мен құбылыстарды танып білу қызметі. Қазіргі заманғы ғылым сонымен бірге қоғамдық сананың бір формасы, түрліше ғылыми мекемелер жүйесін қамтитын әлеуметтік институттар, маман кадрлар даярлау жүйесі және, XX ғысырдың екінші жартысынан бастап, қоғамның тікелей өндіргіш күші деп түсініледі.1 Ғылым ұғымын аталған белгілері бойынша түсіндіру арқылы оның алғашқы бастамасы да анықталады. Ғылым кадрлар даярлаудың және қайта даярлаудың кәсіптік жүйесі ретінде XIX ғасырдың алғашқы жартысында Германияда қалыптасты. Ғылым әлеуметтік институт ретінде Жаңа заман дәуірінде туғанымен, бірақ мұндай мазмұнға шын мәнінде XIX ғасырдың ортасында немесе екінші жартысында ие болды, ол тікелей өндіргіш күшке айналуы XX ғасырдың екінші жартысында өнеркәсібі дамыған елдерде ғана іске асты. Егер ғылым деп қоғамның тарихи қалыптасқан рухани өмірінің, қоғамдық санасының бір формасын түсінетін болсақ, яғни белгілі бір гносеологиялық стандартқа (үлгіге) сүйенетін форма ретінде түсінетін болсақ, онда мәселе ол үлгілердің шартты белгі түрінде қалыптасуына келіп тіреледі. Ал мұндай стандартты үлгі ретінде ақыл-ой арқылы негіздеу, дәлелдеу теориясын түсінетін болсақ, онда ғылым антик заманындағы Грецияда туды деп мойындауға тура келеді, өйткені ондай ақыл-ой стандарттары алғашында ертедегі Грецияда тұжырымдалды.

Ғылымның қызмет, іс-әрекет ретіндегі түсінігі қызметтің өзі қай мағынада түсінілетіндігіне қарай анықталады. Егер оны әлеуметтік тұрғыдан белгіленген кәсіптік жұмыс ретінде түсінсе, онда ол ғылымды әлеуметтік институт мағынасында түсінумен тепе-тең. Ал егер оны жаңа білім өндіру мақсатын көздейтін белсенді танымдық әрекет деп түсінсе, онда ол мәселенің шешімі "білім" ұғымының мазмұнын гносеологиялық тұрғыдан түсіндіруге байланысты болады. Түптеп келгенде, егер ғылымның шығуын білім алу тұрғысында қарастырса, ғылымды қандай білім алумен байланыстыру керек деген сұраққа келіп тіреледі, ал бұған ғылым кәсіптік біліммен байланысты деген жауап қайыруға тура келеді.

Сонымен, ғылым дегеніміз білім, бірақ білімнің бәрі бірдей ғылымға жатпайды. Білімді тұжырымдауға бағытталған қызметтің нәтижесі болып табылатын білім ғана ғылымға жарады. Демек, ғылымды анықтап беретін басты бір белгісі — білім өндіру мақсатында іске асатын айрықша іс-әрекет, яғни жаңа білім тұжырымдау бағытында іске асатын арнайы таным процесі. Әлеуметтік тұрғыдан алғанда, бұл қызмет адамдардың белгілі бір тобын материалдық өндіріс процесінен босатудың нәтижесінде пайда болған бос уақытты рухани өңдірісті дамытуға жұмсаудың нәтижесіңде ғана іске аса алады.

Демек, ғылым шын мәнінде ақыл-ой еңбегі мен дене еңбегі бір-бірінен бөлінгеннен кейін ғана пайда болуы мүмкін еді. Жаңа білім алу үшін мақсатты қызметті іске асырушы адамдар тобымен (зерттеушілермен т.б.) қатар материалдық және методикалық база (приборлар, құрал-саймандар, оқыту, үйрету құралдары т.б.), сондай-ақ зерттеу нәтижелерін жазып алатын жазу тілі қажет. Мұндай жағдайлары жоқ қоғамда әрине ғылым да жоқ.

Күнделікті тәжірибелік мәселелерді шешуді көздейтін жеке-дара білімдердің жай қосындысы ғылымды құра алмайды. Ғылыми білім заттар мен құбылыстарды зерттегенде, оларды жеке-дара кездейсоқ, мәнсіз белгілерден "тазартып", жалпы, мәнді белгілерін теориялық тұрғыдан жалпылап, қажетті де дәлелді түрде қорытып шығарудың ретке келтірілген жүйесі болып табылады.

Білім ғылыми болу үшін табиғаттан тыс құдіретті күшке сенуге негізделген діни сенімдерден, мифологиялық аңыз, ертегілерден таза, адамның ғылыми ақыл-ойының теориялық дәлелдемесіне негізделген болуы тиіс.

Ғылым ұғымына тән мәнді белгілердің жалпылама алғандағы гносеологиялық моделі (құрылысы) міне осындай. Бірақ бұлардың ішінде ең бастапқы, негізгі белгілері алғашқы екеуі, яғни білім және іс-әрекет болып табылады, өйткені адамды адам еткен практикалық іс-әрекет, оның ішінде қоғамдық еңбек қызметі шындық дүние заттары мен құбылыстары туралы нақты білімнің, ақыл-ой жұмысының болуын міндетті түрде талап етеді. Демек, практикалық іс-әрекет әрдайым біліммен табиғи бірлікте болып, бірлікте дамиды және, керісінше, шындық дүние заттары мен құбылыстарын өз мақсатына сәйкес өңдеу, өзгерту барысында олар жөнінде жаңа білімдер туып, терендей түседі.

Білімнің қоғам мен адам өміріндегі маңызын түсіну үшін оның көптеген түрлері бар екендігін, олардың маңызы мен атқаратын рөлі де түрліше екенін білу керек.

Ең жалпы мағынада алғаңда, білім ұғымы шындық дүние жайлы ой-пікірлер жиынтығын білдіреді. Көп мағыналы бұл терминнің мынадай үш мағынасын атап көрсетуте болады. Бұл термин, біріншіден, адамның бірдеңені істей алу, бір затты жасай білу қабілетін білдіреді, яғни практикалық дағдыға айналған іскерлігі мағынасында қолданылады. Өйткені ондай практикалық іс-әрекет қисынды мәні бар күнделікті тәжірибеге негізделген белгілі бір білімдерге сүйенеді. Екіншіден, "білім" деген сез көп жағдайларда ғылыми білім мағынасында қолданылады. Мұндай білімдерге тән маңызды бір сипаттама — әрбір ғалым өз зерттеу жұмысында басшылыққа алатын негізгі мақсат — объективтік ақиқатты ашу. Шынында кез келген ғылыми зерттеудің басты мақсаты сыртқы дүние туралы барған сайын жаңа, ақиқат білімдер іздеу болып табылады. Міне осы мақсатқа сәйкес ғылымда зерттеулердің белгілі бір нормалары мен критерийлері (анықтауышы), әдіс-тәсілдері белгіленеді.

Ал кейде білім деп, үшіншіден, белгілі бір субъективтік факторды (мақсат-мүддені) іске асыруда шешуші рөл атқаратын пікірлерді, сенім-нанымдарды айтады. Жеке субъектінің шындыққа деген қатынасын (мүддесін) білдеретін мұндай пікірлер шындыққа қайшы келуі, жалған болуы, қияли т.б. болуы мүмкін. Мысалы, жоққа сендіруші діни пікірлер сондайларға жатады.

БІЛІМ ұғымы қай мағынада қолданылмасын, ол ұғымды таным ұғымынан айыра білу қажет, өйткені "білім" ұғымы шындық дүниені танып білудің (зерттеудің) нәтижесін білдірсе, ал "таным" ұғымы білімді іздеу процесі, шындық дүниені зерттеу процесі болып табылады. Бұл айырмашылық әсіресе ғылыми таным процесімен айналысатын ғылымда айқын көрінеді, өйткені ғылым дүние танудың күнделікті қарапайым тәжірибелік формаларымен шектелмейді. Ғылымда таным процесінің нәтижелері ғылыми ұғымдар, гипотезалар, заңдылықтары мен теориялар түрінде арнайы тұжырымдалады және сонымен бірге бұларды ғылыми тұрғыдан зерттеу процесінің барысы қарастырылады. Егер таным процесінің нәтижесін (білімді) талдау, классификациялау, сөйтіп, бір жүйеге келтіру үшін логикалық тәсілдер қолданылса, таным процесінің өзін зерттеу үшін көбінесе методологиялық және эвристикалық (яғни зерттеушілік) әдіс-тәсілдер іздеуге тура келеді.

Түрліше білім түрлерін зерттеумен антик дәуірінің философтары айналыса бастаған еді, алайда олар өлі эскперимент жүргізуді білмегендіктен, ертедегі грек ғылымы құбылыстарды жай сипаттаумен ғана шектелді. XVII ғасырда эксперименттік жаратылыстанудың шығуы ең алдымен бұрынғы натурфилософиялық және схоластикалық-діни көзқарастардың қисынсыздығын сынауды бірінші кезектегі міндетке айналдырды, өйткені олар табиғаттың объективтік заңдарын танып біліп, қоғамның практикалық мүддесіне пайдалану ісіне кедергі жасады. Тек математикаға ғана емес, сондай-ақ эксперименттік әдіске сүйенген ғылым ғана нағыз ақиқат білім береді деген көзқарас дәл осы Жаңа заманда пайда болды. "Білім дегеніміз күш" (Ф.Бэкон) және "Табиғат зандары математика тілінде жазылған" (Г.Галилей) деген сияқты қанатты сөздердің Батыс Еуропаға кеңінен жайылуы және жалпы классикалық жаратылыстанудың тууы ғылыми білімді түрліше ғылыми емес білімдерден айыра білу қажеттігін көрсетті.